Welcome my son…welcome to the machine…

What did you dream? It’s alright, we told you what to dream.
Pink Floyd, Welcome to the Machine, από το album Wish you Were Here, 1975

“Το υλικό της τέχνης είναι η κληρονομιά της απανθρωπιάς. Όλοι οι καλλιτέχνες θέλουν να γιατρέψουν αυτή τη δαιμονική κληρονομιά [...]”.
Γιώργος Λάππας, απόσπασμα από συνέντευξη, Τα Νέα της Τέχνης, Απρίλιος 2010

Το καλλιτεχνικό ιδίωμα της Καλλίνας Μαϊοπούλου διέπεται από έναν προσωπικό συμβολισμό, η γλώσσα του οποίου - τόσο εικαστικά όσο και εννοιολογικά - είναι προϊόν πολλών ετών αναζήτησης, έρευνας και πρακτικής της καλλιτέχνιδας, αλλά και ενός προβληματισμού που άπτεται αιχμηρών και πολιτικά κρίσιμων θεμάτων. Ο εκ πρώτης όψεως θεατρικός και παιγνιώδης (εν τούτοις απειλητικός) χαρακτήρας των φιγούρων στα ζωγραφικά σχέδια της Μαϊοπούλου, που μας θεωρούν παραταγμένα περιμετρικά απέναντί μας, σταδιακά αποκαλύπτει το σκοτεινό και ανησυχητικό υπόβαθρο που έχει γεννήσει αυτές τις φανταστικές μορφές.

Η σειρά σχεδίων με τίτλο Exceptio φέρνει στο προσκήνιο ένα σύνολο εικόνων, εννοιών και ενδιαφερόντων που κατέχουν κεντρική θέση στο εικαστικό της έργο. Δύο επαναλαμβανόμενα στοιχεία κυριαρχούν: η γυναικεία φιγούρα - φαινομενικά κοριτσίστικη, με ενδυμασία που παραπέμπει είτε σε κάποιο θεατρικό ή λογοτεχνικό χαρακτήρα εποχής, είτε σε σύγχρονα μουσικά στυλ, όπως το darkwave και το gothic· και η μορφή της “μηχανής”, μια έννοια κομβική, τόσο για την ανάγνωση των έργων της, όσο και για την τοποθέτησή τους μέσα σε ένα ιστορικό και τεχνολογικό, αλλά πρωτίστως ηθικό πλαίσιο εννοιών.

Σχετικά με τα δύο αυτά στοιχεία:

Η επίμονη σπουδή της φιγούρας - ως επί το πλείστον θηλυκή, ενίοτε άφυλη - μαρτυράει τη γλυπτική παιδεία της Μαϊοπούλου, η οποία φοίτησε στο Β’ Εργαστήριο Γλυπτικής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών με δάσκαλο το Γιώργο Λάππα. Η μαθητεία αυτή ήταν μια περίοδος καθοριστική για τη διαμόρφωση της πλαστικής της ικανότητας, της αισθητικής της αγωγής, αλλά και πολλών ακόμη πλευρών της καλλιτεχνικής της ιδιοσυγκρασίας - σημαντικά, της κριτικής της σκέψης, και του ακέραιου πλαστικού της κριτηρίου. Αυτή η τόσο ιδιότυπη όσο και ρηξικέλευθη εμπειρία είναι άλλωστε κάτι που μοιράζονται οι απόφοιτοι του Β’ εργαστηρίου, ενός χώρου μυθικού πλέον στο ιστορικό της Σχολής: ένα πύκνωμα σκέψης, δράσης και διαλόγου, μια εναλλακτική προσέγγιση στην πρακτική της γλυπτικής, πέρα από όσα θεωρούνται, συμβατικά, ως μέθοδοι εικαστικής διαπαιδαγώγησης. Αυτό το χρίσμα το φέρει η Μαϊοπούλου στο έργο της ατόφιο, όπως αναγνωρίζει κανείς στο χειρισμό της των όγκων, του σκελετού, της φόρμας και της στήριξης του σώματος, αλλά και στην ίδια την κλίμακα της ανθρώπινης φιγούρας, που δεν ακολουθεί ποτέ το συμβατικό ορισμό του “φυσικού μεγέθους”. Σα γνήσια απόφοιτη του εργαστηρίου, ανασύρει μέσα από τις φιγούρες σχήματα και εργαλεία που σκιαγραφούν μια διαστρωματωμένη εσωτερική αρχιτεκτονική.

H δεύτερη μορφή που διατρέχει το καλλιτεχνικό έργο της Μαϊοπούλου - η μηχανή ταυτίζεται χρονικά με την αφύπνιση μιας νέας διάστασης της πολιτικής της σκέψης, κατά τη διάρκεια της μεταπτυχιακής της έρευνας στο Royal College of Art στο Λονδίνο. Σε αυτό το σημείο συνάντησης με θεωρίες που τη συγκλόνισαν και την ενέπνευσαν βαθιά, ξεκινάει ο προβληματισμός της σχετικά με καίρια ζητήματα και έννοιες για το μετέπειτα έργο της: ο ολοκληρωτισμός, η χειραγώγηση της αλήθειας από τις μορφές της εξουσίας, η ιστορική πλάνη, η σύγκρουση, η καταπίεση και η βία. Με τον ίδιο τρόπο που η επέλαση της μηχανής σηματοδοτεί τη βιομηχανική επανάσταση, το γύρισμα σελίδας της ιστορίας και μια κρίσιμη αλλαγή παραδείγματος για την εξέλιξη του ιστορικού υποκειμένου στη μοντέρνα εποχή, στο περιβάλλον των συνθέσεων της η μηχανή εμφανίζεται ως μια νέα συνθήκη που αλλάζει τα δεδομένα. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η καλλιτέχνης, το σημείο όπου το χέρι του δημίου έδωσε θέση στη μηχανική γκιλοτίνα είναι καθοριστικής σημασίας για την κατανόηση των εννοιών της εξουσίας και της βίας στη σύγχρονη εποχή. Γίνεται εδώ αισθητός ο απόηχος των ιδεών των Gilles Deleuze και Félix Guattari , όπου η μηχανή υποδηλώνει - μεταξύ άλλων - το modus operandi του σύγχρονου καπιταλισμού. Για τη Μαϊοπούλου, η γοητεία της μηχανής ταυτίζεται με τη γοητεία της εξουσίας, όπως στο έργο του Franz Kafka Στη Σωφρονιστική Αποικία , μια ακόμη σημαντική της επιρροή.

Τα δύο αυτά στοιχεία αντανακλούν, συνδυασμένα, την οπτική γωνία της Μαϊοπούλου πάνω στη δυσχερή συνθήκη του καιρού μας. Τα κινηματογραφικά έργα που τόσο έχουν εμπνεύσει την καλλιτέχνη έχουν “περάσει” μέσα στις εικόνες του έργου της. Καραδοκεί η απειλητική ένταση μεταξύ κουκλίστικης αμφίεσης και μηχανής πολέμου, μεταξύ φροντισμένης και δη παλαιού τύπου κυρίας, και ετοιμοπόλεμης αυτοάμυνας ή αδίστακτης μηχανής εξόντωσης, όπως στο σχέδιο με μια γυναικεία φιγούρα με φόρεμα εποχής και μια υπερμεγέθη χειροβομβίδα για κεφάλι. Δεν είναι υπερβολή να πει κανείς ότι υπάρχει μια πολεμική αντιπαράθεση στα έργα της, μια βαθιά πολιτική διάσταση στη θεματολογία της, που είναι προμελετημένα εξονυχιστικά. Η σύγκρουση είναι υπαρξιακή και οντολογική, σαφώς, αλλά και πολύ πιο επικεντρωμένη: έμφυλη, κοινωνική, ταξική και ιδεολογική. Άλλωστε, οι φιλοσοφικές και θεωρητικές αναφορές που έχουν επηρεάσει βαθιά τη σκέψη της, και την πρόθεση αυτών των έργων, είναι βαθιά προβληματισμένες με το παράλογο της ανθρώπινης ιστορικής εξέλιξης: Blanchot, Agamben, Levinas μεταξύ άλλων. Τα διαβάσματά της καθρεφτίζονται στο έργο της ως “προμήνυμα κινδύνου” : “Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή” , “Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος” , και άλλα πολυάριθμα καλέσματα σε εγρήγορση και αφύπνιση.

Σε αντίθεση με τον συχνά εξερευνητικό, πειραματικό ή και αυθόρμητο τρόπο αναζήτησης μέσω του οποίου εκφράζονται και δημιουργούν πολλοί και πολλές καλλιτέχνες, ο τρόπος λειτουργίας της Μαϊοπούλου είναι αντιθέτως συνειδητός και στοχευμένος. Η ματιά της χαρακτηρίζεται από ακρίβεια (όσο κι αν, στα πλαίσια του συμβολισμού της, υπάρχει ένα διφορούμενο στοιχείο που πλανιέται ως ρόλος, θύτης/θύμα, αθώο/βίαιο, κλπ.) στον τρόπο με τον οποίο τα έργα της φέρουν το στίγμα της βίας ως το αποτέλεσμα του ολοκληρωτισμού: η μεταμόρφωση της ανθρώπινης ύπαρξης από τη σαγήνη της εξουσίας, από την αλλοίωση που επιφέρει η τυφλή αποδοχή της επιβολής και της βίας, η πλάνη που είναι συνώνυμη με την επανάληψη, όπως αποδεικνύει η ιστορία, του λάθους. Η απογύμνωση και η αποδόμηση είναι το τραγικό υπόβαθρο του έργου της: το σημείο στο οποίο ο ανθρωπος γίνεται αριθμός - όπως στο Auschwitz ή το ναυάγιο της Πύλου - και κάθε ίχνος ανθρωπιάς εξαλείφεται. Γι’αυτό η δουλειά της είναι επιτελεστική, στο μέτρο που οι φιγούρες επιτελούν την “αποδόμηση του ανθρώπου” (Primo Levi) αλλά και τη μετατροπή σε μηχανή, μια κατεξοχήν συνθήκη του μοντερνισμού.

Εν κατακλείδι, αντηχούν εδώ τα λόγια του δασκάλου της: “Το υλικό της τέχνης είναι η κληρονομιά της απανθρωπιάς” , και τα έργα που μας παρουσιάζει η Μαϊοπούλου υπενθυμίζουν αυτήν την ευθύνη, ξεκάθαρα και δυνατά. Στα λόγια της ίδιας, που ηχούν οδυνηρά επίκαιρα: Όλα είναι θέμα επιλογών.

Δρ. Αντιγόνη Πασίδη
Εικαστικός, Λέκτορας Καλών Τεχνών και Ερευνήτρια

1. Ο τίτλος προέρχεται από το ομώνυμο βιβλίο του Giorgio Agamben, Κατάσταση Εξαίρεσης, Εκδόσεις Πατάκη, 2013

2. Gilles Deleuze και Félix Guattari, Anti-Oedipus, Capitalism and Schizophrenia, Les Éditions de Minuit, 1972

3. Franz Kafka, Στη Σωφρονιστική Αποικία, Εκδόσεις Νεφέλη, 2009 (πρ. εκδ. 1919)

4. Michael Lowy, Walter Benjamin: Προμήνυμα Κινδύνου, Εκδόσεις Πλέθρον, 2004

5. Giorgio Agamben, Homo Sacer: Κυρίαρχη Εξουσία και Γυμνή Ζωή, Εκδόσεις Έρμα, 2018

6. Primo Levi, Εάν Αυτό Είναι ο Άνθρωπος, Εκδόσεις Άγρα, 2009

7. Ibid.

8. Λάππας 2010, op cit.